Στην πλατεία της πολίχνης δεσπόζει το άγαλμα του Αγνώστου Σκακιστή. Φιλοτεχνήθηκε κατά τα πρότυπα του Αγνώστου Στρατιώτη που συναντάται σαν μνημείο σε πολλά μέρη του κόσμου. Πρόκειται για μια σύνθεση σε μάρμαρο που απεικονίζει έναν άνθρωπο καθισμένο μπροστά σε μια σκακιέρα. Αντίπαλος δεν υπάρχει, ωστόσο, φαίνεται από την διάταξη που έχει ο Αξιωματικός, ο Πύργος και η Βασίλισσα πάνω στην σκακιέρα ότι έχει επιτευχθεί θριαμβικό ματ έναντι του καθισμένου παίχτη. Στα εγκαίνια του μνημείου πολλοί συμπολίτες αναρωτήθηκαν γιατί έλειπε ο αντίπαλος από την σύνθεση. Γρήγορα όμως τα όποια ερωτηματικά ξεδιαλύθηκαν κάτω από το φως της γενικευμένης εικασίας ότι ο παίκτης ηττάται πρωτίστως από τον εαυτό του ή από άλλες υπερβατικές δυνάμεις και όχι από κάποιον υπαρκτό αντίπαλο.
Ο κόσμος που διαβαίνει ανέμελος μπροστά από το μνημείο δεν δίνει φυσικά πολλή σημασία. Μόνο κατά την ετήσια γιορτή του, ένα μνημόσυνο, έρχονται τα σχολεία εκεί και οι μαθητές καταθέτουν ευλαβικά στεφάνι. Όσο ευλαβικά μπορούν δηλαδή να επιτελέσουν μια πράξη που είναι πλέον καθαρά μηχανιστική: η επιβεβλημένη επαναληπτικότητα την έχει κάνει να χάσει κάθε ουσία. Πολύ συχνά θα ακούσεις μέσα στις συστοιχίες της μαθητικής κουστωδίας χάχανα, χλευαστικούς ψιθύρους και ιαχές, μουρουρητά δυσαρέσκειας και βουητό αποδοκιμασίας.
Για μένα το μνημείο αυτό συμβολίζει τους πεσόντες στο φανταστικό πεδίο της μάχης που αποτελεί η σκακιέρα.
Κάθε παρτίδα έχει νικητές και ηττημένους. Οι νικητές απολαμβάνουν τα κλέη του επιτεύγματός τους, ενώ οι νικημένοι καλούνται να αξιοποιήσουν το κεφάλαιο της αποτυχίας τους, μετουσιώνοντάς το, είτε σε σοφία επενδυμένη στο ζην, είτε σε διάλυση, αυτοκαταστροφή, εκμηδένιση (δηλαδή σε πράγματα που πάνε - υποτίθεται - κόντρα στο ζην).
Το άγαλμα του Αγνώστου Σκακιστή είναι ένα αφιέρωμα σε αυτή την δεύτερη κατηγορία.
Κάθε χρόνο λοιπόν, στις 10 Δεκεμβρίου πηγαίνουμε και καταθέτουμε στεφάνι εκεί.
Στον τόπο μας, στην μικρή μας πόλη αυτό το μνημείο έχει ιδιάζουσα σημασία (τουλάχιστον για όσους προσπαθούν να βλέπουν πίσω από την επιφάνεια των πραγμάτων). Εδώ η ήττα θεσμοθετήθηκε και λατρεύτηκε σχεδόν με θρησκευτική προσήλωση. Και αυτό διότι υπάρχει μεγάλη παράδοση στην ήττα και συνεκδοχικά στην αποτυχία. Ιστορικές επέτειοι που σχετίζονται με τον χαμό, την απώλεια, αλλά και πάμπολλα προσωπικά πραραδείγματα κατέστησαν επιβεβλημένη την παρουσία ενός τέτοιου μνημείου στην πόλη μας.
Οι συνάνθρωποί μας από άλλες πόλεις και από άλλες περιοχές αντιμετωπίζουν μέ έκπληξη αυτές τις σπονδές που αποδίδουμε στην έννοια της ήττας. Σε πολλούς γεννά ερωτηματικά η φράση του Μπέκετ: “Να αποτυγχάνεις πάντα, να αποτυγχάνεις καλύτερα” που είναι σκαλισμένη στη βάση του μνημείου. Θεωρούν ότι η ήττα, που είναι το αποκορύφωμα της αποτυχίας, προκαλεί τεράστια δεινά στις κοινωνίες αλλά και στο άτομο. Για την ακρίβεια συνιστά δεινό από μόνη της. Οι αποτυχίες σε όλους τους τομείς ταλανίζουν τους ανθρώπους, τους κάνουν κατηφείς και αληθινά δυστυχισμένους. Επίσης κάποιες φορές τους φτάνουν στα όρια των ψυχικών τους αντοχών θέτοντας σε κίνδυνο ακόμα την απρόσκοπτη συνέχιση του βίου. Ακόμη προξενούν αρρώστιες και ψυχοσωματικές δυσλειτουργίες ενώ βάζουν σε δυσχερή θέση διαπροσωπικές σχέσεις, θέτουν φιλίες σε κίνδυνο, δημιουργούν εκ του μη όντος εχθρούς και γεννούν αντιπάθειες, παρασέρνουν σε καραντίνα μοναξιάς, άρνησης και γενικής απογοήτευσης.
Βέβαια, στις εύρωστες και δυναμικές κοινωνίες υπάρχουν τεχνάσματα αντιμετώπισης του προβλήματος. Οι ίδιες οι αποτυχίες γίνονται εκεί αφορμή για στοχασμό, για ανάλυση, για αναζήτηση λύσεων και έτσι πολλές φορές αποτελούν το εφαλτήριο προσωπικής βελτίωσης σε όλους τους τομείς και αρχή ικανοποίησης, πηγή δημιουργικής πνοής, έναυσμα αυτογνωσίας. Έτσι γίνεται μια διαπραγμάτευση της ήττας με πολύ ενεργητικό τρόπο.
Στην πόλη μας όμως, βλέπουμε με σύννου σκεπτικισμό τέτοιου είδους προσπάθειες. Δεν το κάνουμε αυτό από παθητικότητα ή από αυτοκαταστροφική διάθεση. Όπως είπα, η ήττα εδώ λαμβάνει διαστάσεις συλλογικής ψύχωσης. Δεν μας ενδιαφέρουν λοιπόν τα όποια οφέλη της αποτυχίας ως κατάστασης, η χρησιμοποίηση της προς όφελος του εαυτού, η αντιστροφή της. Αυτά υπάρχουν σε εκατοντάδες εγχειρίδια αυτοβελτίωσης και δίνονται μέσα από πρακτικές συμβουλές που παίζουν στο όριο της κοινοτυπίας και του αυτονόητου.
...
Προσπαθώ με κάθε τρόπο να μεταλαμπαδεύσω στους μαθητές μου αυτή την συσωρευμένη γνώση. Συχνά αποτυγχάνω: και αυτή είναι η ουσία του διδάγματος. Λίγοι το καταλαβαίνουν. Αλλά και αυτοί που το καταλαβαίνουν χάνουν τον πυρήνα του διδάγματος ακριβώς και μόνο για το λόγο ότι καταλαβαίνουν. Το δίδαγμα είναι η ίδια η αποτυχία, η ήττα, η πτώση. Αν το συλλαμβάνεις αυτό, αν επέτυχες στην κατανόηση, σημαίνει ότι δεν απέτυχες. Άρα δεν κατάλαβες τίποτα.
Συχνά διαβάζω στους μαθητές μου αποσπάσματα από το μέγα ανάγνωσμα της αποτυχίας (όπως το αποκαλώ): τον “Χαμένο Παράδεισο” του Τζον Μίλτον. Καθόμαστε μετά και συζητάμε με τα παιδιά αυτό που διαβάσαμε. Η επική αυτή ποιητική σύνθεση ξεκινάει με μια σκηνή απείρου κάλλους: ο Σατανάς και όλο το στράτευμα των εκπεσόντων αγγέλων κυριολεκτικά καταποντίζονται σε έναν τόπο που θα είναι από δω και στο εξής το βασίλειό τους. Μιλάμε φυσικά για την γέννηση της Κόλασης. Το τρομακτικό αυτό μέρος που δεν υπήρχε πριν την πτώση από τον Παράδεισο, γεννάται ακριβώς την στιγμή της πρόσκρουσης, και αναπτύσσεται ραγδαία καθώς ο ηγέτης της ηττημένης στρατιάς καλεί τους στρατηγούς του και το διαλυμένο στράτευμα να συνταχθούν κοντά του. Η Κόλαση αρχίζει να δημιουργείται καθώς οι μαύροι άγγελοι αναζητούν τα αίτια της ήττας τους και διαβουλεύονται για το πως πρέπει να πράξουν από δω και πέρα.
Όχι δεν είμαι δάσκαλος λογοτεχνίας. Είμαι δάσκαλος αποτυχίας. Συγχωρέστε μου την εμμονή, αλλά δεν γίνεται αλλιώς. Φτάσαμε στο σημείο να αποτυγχάνουμε στην αποτυχία. Να μην αποτυγχάνουμε καλά. Και όμως, όπως στο αριστούργημα του Μίλτον, δημιουργήσαμε εδώ έναν τόπο και ανοίξαμε μια νέα διάσταση στον χωροχρόνο. Αποτυγχάνω σημαίνει δημιουργώ χώρο εκεί που υπάρχει κενό, στήνω ένα καινούργιο βασίλειο στο πουθενά. Η αποτυχία είναι δομικής σημασίας στην αρχιτεκτονική του σύμπαντος. Δημιουργεί σφαίρες ύπαρξης, κοιτίδες αυτο - προστασίας. Δείχνει προς το ένδον. Η αποτυχία συνδέεται με την αποστασία. Χάνω σημαίνει αποστατώ από τον εαυτό μου, αποσχίζομαι από αυτό που νόμιζα ότι είμαι και βρίσκω τώρα καινούργιες ποιότητες, νέες τοπογραφίες του είναι μου. Επισκέπομαι τις κρυμένες πηγές της αδημιούργητης ουσίας μου. Αποτυγχάνω σημαίνει δημιουργώ ξανά και ξανά τον εαυτό μου.
...
Πάω και κοιτάζω συχνά σε ώρες βαθιάς περισυλλογής το άγαλμα της πλατείας. Λερωμένο από ακαθαρσίες περιστεριών και από γκράφιτι στέκεται αγέρωχο πάνω από τα πάθη και τις προσδοκίες μας. Αυτό το σύμβολο της ανθρώπινης αδυναμίας γίνεται στα μάτια μου μια αρχετυπική δύναμη ρυμοτομίας μέσα στα χάη της ύπαρξης.
Ο κόσμος που διαβαίνει ανέμελος μπροστά από το μνημείο δεν δίνει φυσικά πολλή σημασία. Μόνο κατά την ετήσια γιορτή του, ένα μνημόσυνο, έρχονται τα σχολεία εκεί και οι μαθητές καταθέτουν ευλαβικά στεφάνι. Όσο ευλαβικά μπορούν δηλαδή να επιτελέσουν μια πράξη που είναι πλέον καθαρά μηχανιστική: η επιβεβλημένη επαναληπτικότητα την έχει κάνει να χάσει κάθε ουσία. Πολύ συχνά θα ακούσεις μέσα στις συστοιχίες της μαθητικής κουστωδίας χάχανα, χλευαστικούς ψιθύρους και ιαχές, μουρουρητά δυσαρέσκειας και βουητό αποδοκιμασίας.
Για μένα το μνημείο αυτό συμβολίζει τους πεσόντες στο φανταστικό πεδίο της μάχης που αποτελεί η σκακιέρα.
Κάθε παρτίδα έχει νικητές και ηττημένους. Οι νικητές απολαμβάνουν τα κλέη του επιτεύγματός τους, ενώ οι νικημένοι καλούνται να αξιοποιήσουν το κεφάλαιο της αποτυχίας τους, μετουσιώνοντάς το, είτε σε σοφία επενδυμένη στο ζην, είτε σε διάλυση, αυτοκαταστροφή, εκμηδένιση (δηλαδή σε πράγματα που πάνε - υποτίθεται - κόντρα στο ζην).
Το άγαλμα του Αγνώστου Σκακιστή είναι ένα αφιέρωμα σε αυτή την δεύτερη κατηγορία.
Κάθε χρόνο λοιπόν, στις 10 Δεκεμβρίου πηγαίνουμε και καταθέτουμε στεφάνι εκεί.
Στον τόπο μας, στην μικρή μας πόλη αυτό το μνημείο έχει ιδιάζουσα σημασία (τουλάχιστον για όσους προσπαθούν να βλέπουν πίσω από την επιφάνεια των πραγμάτων). Εδώ η ήττα θεσμοθετήθηκε και λατρεύτηκε σχεδόν με θρησκευτική προσήλωση. Και αυτό διότι υπάρχει μεγάλη παράδοση στην ήττα και συνεκδοχικά στην αποτυχία. Ιστορικές επέτειοι που σχετίζονται με τον χαμό, την απώλεια, αλλά και πάμπολλα προσωπικά πραραδείγματα κατέστησαν επιβεβλημένη την παρουσία ενός τέτοιου μνημείου στην πόλη μας.
Οι συνάνθρωποί μας από άλλες πόλεις και από άλλες περιοχές αντιμετωπίζουν μέ έκπληξη αυτές τις σπονδές που αποδίδουμε στην έννοια της ήττας. Σε πολλούς γεννά ερωτηματικά η φράση του Μπέκετ: “Να αποτυγχάνεις πάντα, να αποτυγχάνεις καλύτερα” που είναι σκαλισμένη στη βάση του μνημείου. Θεωρούν ότι η ήττα, που είναι το αποκορύφωμα της αποτυχίας, προκαλεί τεράστια δεινά στις κοινωνίες αλλά και στο άτομο. Για την ακρίβεια συνιστά δεινό από μόνη της. Οι αποτυχίες σε όλους τους τομείς ταλανίζουν τους ανθρώπους, τους κάνουν κατηφείς και αληθινά δυστυχισμένους. Επίσης κάποιες φορές τους φτάνουν στα όρια των ψυχικών τους αντοχών θέτοντας σε κίνδυνο ακόμα την απρόσκοπτη συνέχιση του βίου. Ακόμη προξενούν αρρώστιες και ψυχοσωματικές δυσλειτουργίες ενώ βάζουν σε δυσχερή θέση διαπροσωπικές σχέσεις, θέτουν φιλίες σε κίνδυνο, δημιουργούν εκ του μη όντος εχθρούς και γεννούν αντιπάθειες, παρασέρνουν σε καραντίνα μοναξιάς, άρνησης και γενικής απογοήτευσης.
Βέβαια, στις εύρωστες και δυναμικές κοινωνίες υπάρχουν τεχνάσματα αντιμετώπισης του προβλήματος. Οι ίδιες οι αποτυχίες γίνονται εκεί αφορμή για στοχασμό, για ανάλυση, για αναζήτηση λύσεων και έτσι πολλές φορές αποτελούν το εφαλτήριο προσωπικής βελτίωσης σε όλους τους τομείς και αρχή ικανοποίησης, πηγή δημιουργικής πνοής, έναυσμα αυτογνωσίας. Έτσι γίνεται μια διαπραγμάτευση της ήττας με πολύ ενεργητικό τρόπο.
Στην πόλη μας όμως, βλέπουμε με σύννου σκεπτικισμό τέτοιου είδους προσπάθειες. Δεν το κάνουμε αυτό από παθητικότητα ή από αυτοκαταστροφική διάθεση. Όπως είπα, η ήττα εδώ λαμβάνει διαστάσεις συλλογικής ψύχωσης. Δεν μας ενδιαφέρουν λοιπόν τα όποια οφέλη της αποτυχίας ως κατάστασης, η χρησιμοποίηση της προς όφελος του εαυτού, η αντιστροφή της. Αυτά υπάρχουν σε εκατοντάδες εγχειρίδια αυτοβελτίωσης και δίνονται μέσα από πρακτικές συμβουλές που παίζουν στο όριο της κοινοτυπίας και του αυτονόητου.
...
Προσπαθώ με κάθε τρόπο να μεταλαμπαδεύσω στους μαθητές μου αυτή την συσωρευμένη γνώση. Συχνά αποτυγχάνω: και αυτή είναι η ουσία του διδάγματος. Λίγοι το καταλαβαίνουν. Αλλά και αυτοί που το καταλαβαίνουν χάνουν τον πυρήνα του διδάγματος ακριβώς και μόνο για το λόγο ότι καταλαβαίνουν. Το δίδαγμα είναι η ίδια η αποτυχία, η ήττα, η πτώση. Αν το συλλαμβάνεις αυτό, αν επέτυχες στην κατανόηση, σημαίνει ότι δεν απέτυχες. Άρα δεν κατάλαβες τίποτα.
Συχνά διαβάζω στους μαθητές μου αποσπάσματα από το μέγα ανάγνωσμα της αποτυχίας (όπως το αποκαλώ): τον “Χαμένο Παράδεισο” του Τζον Μίλτον. Καθόμαστε μετά και συζητάμε με τα παιδιά αυτό που διαβάσαμε. Η επική αυτή ποιητική σύνθεση ξεκινάει με μια σκηνή απείρου κάλλους: ο Σατανάς και όλο το στράτευμα των εκπεσόντων αγγέλων κυριολεκτικά καταποντίζονται σε έναν τόπο που θα είναι από δω και στο εξής το βασίλειό τους. Μιλάμε φυσικά για την γέννηση της Κόλασης. Το τρομακτικό αυτό μέρος που δεν υπήρχε πριν την πτώση από τον Παράδεισο, γεννάται ακριβώς την στιγμή της πρόσκρουσης, και αναπτύσσεται ραγδαία καθώς ο ηγέτης της ηττημένης στρατιάς καλεί τους στρατηγούς του και το διαλυμένο στράτευμα να συνταχθούν κοντά του. Η Κόλαση αρχίζει να δημιουργείται καθώς οι μαύροι άγγελοι αναζητούν τα αίτια της ήττας τους και διαβουλεύονται για το πως πρέπει να πράξουν από δω και πέρα.
Όχι δεν είμαι δάσκαλος λογοτεχνίας. Είμαι δάσκαλος αποτυχίας. Συγχωρέστε μου την εμμονή, αλλά δεν γίνεται αλλιώς. Φτάσαμε στο σημείο να αποτυγχάνουμε στην αποτυχία. Να μην αποτυγχάνουμε καλά. Και όμως, όπως στο αριστούργημα του Μίλτον, δημιουργήσαμε εδώ έναν τόπο και ανοίξαμε μια νέα διάσταση στον χωροχρόνο. Αποτυγχάνω σημαίνει δημιουργώ χώρο εκεί που υπάρχει κενό, στήνω ένα καινούργιο βασίλειο στο πουθενά. Η αποτυχία είναι δομικής σημασίας στην αρχιτεκτονική του σύμπαντος. Δημιουργεί σφαίρες ύπαρξης, κοιτίδες αυτο - προστασίας. Δείχνει προς το ένδον. Η αποτυχία συνδέεται με την αποστασία. Χάνω σημαίνει αποστατώ από τον εαυτό μου, αποσχίζομαι από αυτό που νόμιζα ότι είμαι και βρίσκω τώρα καινούργιες ποιότητες, νέες τοπογραφίες του είναι μου. Επισκέπομαι τις κρυμένες πηγές της αδημιούργητης ουσίας μου. Αποτυγχάνω σημαίνει δημιουργώ ξανά και ξανά τον εαυτό μου.
...
Πάω και κοιτάζω συχνά σε ώρες βαθιάς περισυλλογής το άγαλμα της πλατείας. Λερωμένο από ακαθαρσίες περιστεριών και από γκράφιτι στέκεται αγέρωχο πάνω από τα πάθη και τις προσδοκίες μας. Αυτό το σύμβολο της ανθρώπινης αδυναμίας γίνεται στα μάτια μου μια αρχετυπική δύναμη ρυμοτομίας μέσα στα χάη της ύπαρξης.
